Nooit eerder vertoond : een president van de Vijfde republiek besluit na één termijn zich niet opnieuw te kandideren. Op 1 december 2016 maakt de socialist François Hollande de balans op van vijf jaar presidentschap maar beseft dat hij niet in staat is links te verenigen voor een nieuwe verkiezingsoverwinning. Wat is de achtergrond van dit dramatische besluit?
Er was eens
De 62-jarige beroepspoliticus Hollande loopt al jarenlang mee in de politiek. Samen met zijn toenmalige partner Ségolène Royal vormt hij vanaf eind jaren ’80 een power couple Franse stijl, die elkaar in de politieke schijnwerpers afwisselen. Hij is burgemeester van het stadje Tulle, Europarlementariër, parlementslid, voorzitter van de regionale raad van de Corrèze en lange tijd partijvoorzitter van le Parti Socialiste (PS). Zij is ook parlementslid, verschillende keren minister en wordt presidentskandidaat in 2007, maar verliest dan van Sarkozy. Kort daarna gaat het koppel uit elkaar en Hollande bereidt zich voor op de presidentsverkiezingen van 2012. Ditmaal heeft hij zijn nieuwe partner aan zijn zijde, de Paris Match journaliste Valerie Trierweiler. De uitschakeling van de grote socialistische favoriet, Dominique Strauss-Kahn, vindt al plaats in mei 2011 op een hotelkamer in New York. Hollande kruipt bij de linkse voorverkiezingen langzaam naar boven en mag zowaar de kleuren van de PS verdedigen. Hollande is in tegenstelling tot alle eerdere presidenten nooit minister geweest en zijn chaotische leiderschap van de PS strekken niet tot aanbeveling om een heel land te leiden. François Hollande verslaat desalniettemin in mei 2012 zittend president Sarkozy. De Fransen stemmen vooral tegen de hyperactieve Sarkozy, die zij simpelweg niet meer kunnen uitstaan. Anno 2016 wordt Sarkozy zelfs verweten dat hij de Fransen met de zwakke president Hollande heeft opgezadeld.
Fragiel herstel
De opgave waar Hollande en zijn regering, aangevoerd door Jean-Marc Ayrault, voor staan, is het herstel terugbrengen na de grote economische crisis van 2008. Hollande strijdt vooral tegen de hoge werkeloosheid en belooft het hoge percentage naar beneden bij te buigen. Dat maakt hij tot een voorwaarde voor een nieuwe presidentstermijn. Hij sluit een pact met werkgevers om meer te investeren en dringt het begrotingstekort terug, dat nu na bijna vijf jaar weer richting de door Brussel vereiste drie procent gaat. De belastingen gaan de eerste jaren omhoog. De maatregelen leiden slechts tot een fragiel herstel en Frankrijk wordt door de Europese Unie op de huid gezeten om meer ingrijpende maatregelen te nemen door ondermeer de arbeidsmarkt te versoepelen. Maar ingrijpend zijn de maatregelen van Hollande niet te noemen: alles gebeurt in kleine stapjes.
De periode Hollande kenmerkt zich ook door voortdurend wisselende regeringssamenstellingen. Zijn premier Ayrault wordt in 2014 vervangen door de daadkrachtige minister van Binnenlandse Zaken, Manuel Valls. Deze law and order socialist leidt de regering strak en zorgt samen met de minister van Economische Zaken Macron voor een meer sociaalliberale signatuur. Op dat moment hebben de traditionelere ministers als Montebourg en Hamon de regering al verlaten en is er een groep opstandelingen gesignaleerd in de socialistische fractie van de Assemblée nationale: de zogenoemde frondeurs. Valls kan niet automatisch op een meerderheid rekenen voor zijn wetsvoorstellen en drukt tot drie keer toe per decreet de door Brussel zo gewenste maatregelen er doorheen. Dat drijft Hollande ver af van zijn oorspronkelijke socialistische programma. Hij beschouwde ooit banken als zijn grootste vijand en stelt nog wel een vermogensbelasting van maar liefst maximaal 75% in: en passant verlaat topacteur Gerard Depardieu daarom met slaande deuren het land en vestigt zich in België.
Voortdurend slechte peilingen
La loi El-Kohmri, die uiteindelijk leidt tot weinig spectaculaire aanpassingen van de arbeidswet, zorgt voor maandenlange demonstraties. Frankrijk wordt daar bovenop nog getroffen door drie afschuwelijke terroristische aanslagen, eerst in januari en november 2015 in Parijs en dan in juli 2016 in Nice. In deze omstandigheden lukt het Hollande goed zijn ambt waardig te bekleden en de emoties van de rouwende Fransen goed te vertolken. Cynisch genoeg blijkt hij het alleen goed te doen tijdens herdenkingen, dat tot drie kortstondige oplevingen in de peilingen leidden. De waardering is al vanaf eind 2012 onverminderd laag en hij duikt met gemak onder de laagterecords van Sarkozy. Hollande houdt de moed erin en stelt meerdere keren blijmoedig dat het economisch herstel structureel inzet: dat leidt eerder tot hoongelach. Sinds dit voorjaar is voor het eerst sprake van een bescheiden maar structurele daling in de werkeloosheid. Het komt echter te laat en het is te weinig. Dieptepunt is dat slechts 4% van de Fransen vertrouwen in hun president hebben in het afgelopen najaar.
De overigens nooit getrouwde Hollande boekt in 2013 wel een succes met de openstelling van het huwelijk voor homo’s en lesbiennes, die ook mogen adopteren. Dit straalt echter meer af op zijn minister van Justitie Taubira. Zijn ex-partner Royal, die na het vertrek van Trierweiler minister van Milieu wordt, bezorgt hem samen met de minister van Buitenlandse Zaken Fabius een ander succes: het klimaatakkoord van Parijs in december 2015.
De mensch Hollande
Vijf jaar lang wordt Frankrijk geregeerd door le président normal, maar een terechte uitspraak van Sarkozy: een president kan niet normaal zijn. Hollande wordt als slap beschouwd: zijn bijnaam is flanby, naar een drilpuddinkje. Voor zijn omgeving is het een moeilijk in te schatten en gesloten man, die niet het achterste van zijn tong laat zien. Hij wikt en weegt veel, en zoekt naar compromissen in een land dat directief geleid wordt. Het is vaak zijn premier Valls die hem tot beslissingen dwingt. Naast Valls wordt hij omringd door enkele getrouwen, die net als hij in 1980 afstuderen aan de prestigieuze Ecole Nationale d’Adminstration, de zogenoemde lichting Voltaire: dat zijn ondermeer Royal en de minister van Financiën Sapin, de secretaris-generaal van het Elysée Lemas en diens directeuren Hugues en Hubac.
En ook binnenshuis neemt zijn populariteit af: vanwege zijn affaire met de actrice Julie Gayet, verlaat Valerie Trierweiler niet zonder slag of stoot het Elysée-paleis. Haar boek Merci pour ce moment geeft een gênante inkijk in het privéleven van de president. Het is echter een ander boek dat hem zijn politieke nekslag geeft: un president ne devrait pas dire ça (een president zou dat niet moeten zeggen). Twee journalisten van kwaliteitskrant Le Monde interviewen in totaal zestig uur de president. In de 700 pagina’s tellende bloemlezing stapelen onhandige opmerkingen zich op over de rechtelijke macht, Sarkozy, stervoetballers en de islam. Volgens de overlevering ontploft premier Valls ongeveer wanneer hij over het boek verneemt: communicatief is het boek een oliedomme zet. De New York Times noemt Hollande een levende dode.
Wie wel?
Tijd voor een ander dus. De socialistische voorverkiezingen vinden 20 en 27 januari 2017 plaats. Daarvoor kunnen tussen 1 en 15 december kandidaten zich melden. De oud-ministers Montebourg en Hamon hebben dat al gedaan, naast vier relatief onbekende backbenchers. Op 1 december, de eerste dag van deze openstelling, geeft Hollande al uitsluitsel over zijn eigen positie, waarschijnlijk om in de veertien dagen erna de anderen voldoende tijd en gelegenheid te geven zich te kandideren.
Het meest voor de hand liggend is dat nu Manuel Valls zich meldt. Eerder liet hij al in de pers weten daartoe bereid te zijn indien Hollande zich terugtrekt. De van oorsprong Spanjaard is communicatief sterk maar zal in de campagne vooral aangevallen worden op zijn staat van dienst onder de impopulaire Hollande. Daardoor is het linkse blok versnipperd geraakt over tot nu toe acht kandidaten (van groen tot twee smaken communisten). Koploper van dit achttal is Emmanuel Macron, die grote media-aandacht geniet: hij is achter de rechtse Fillon en de extreemrechtse Le Pen de nummer 3. Dat kan veranderen wanneer Macron zijn verkiezingsprogramma presenteert, waarover de kiezer nog in het duister tast. Bovendien zullen Montebourg en Hamon zich profileren als degenen die voor rechten van arbeiders opkomen en zo het meer klassieke links achter zich krijgen: dat is een achterban die zich niet in eerste instantie tot oud-bankier en miljonair Macron voelt aangetrokken. Tegenover het strenge rechts-conservatieve programma van de rechtse Républicains onder aanvoering van Fillon heeft links echter wel degelijk een kans, indien bijvoorbeeld Valls of Macron daar een socialer programma tegenover zetten.
Een waardig afscheid
Terug naar 1 december. Er wordt een speciale toespraak van de president om 20 uur aangekondigd. Niemand weet op dat moment wat hij de natie wil zeggen. Hollande verbaast zelfs zijn naaste medewerkers met zijn besluit: hij is geen kandidaat voor zijn eigen opvolging. Geëmotioneerd vertelt hij zijn landgenoten wat hij bereikt heeft, maakt excuses voor maatregelen die later dan verwacht effect sorteren en geeft toe dat er fouten zijn gemaakt. De toespraak is waardig: Hollande zegt zich bewust te zijn van de gevolgen van de risico’s voor het land als zijn kandidatuur onvoldoende steun verzameld. Hij geeft daarmee ook zijn eigen falen toe. Het is echter minder vernederend dan in mei 2017 als zittend president niet door te dringen tot de tweede ronde van de verkiezingen of nog erger: niet eens als winnaar uit de bus komen van de voorverkiezingen van zijn eigen partij.
Het is de vraag hoe over een paar jaar op president Hollande wordt teruggekeken. Zijn aarzelende optreden en halfbakken maatregelen hebben dan waarschijnlijk geen diepe sporen getrokken in het Franse politieke landschap, al staat voor mij buiten kijf dat hij in oprechtheid deed wat hij goed achtte voor zijn land.
Het bericht Het tijdperk Hollande ten einde verscheen eerst op Political Minds.